با پایان یافتن جنگ جهانی دوم و خروج نیروهای متفق از کشور، دولت شوروی قصد خارج شدن از مرزهای ایران را نداشت. شوروی به هر دلیل نمی‌خواست بدون گرفتن امتیاز، نیروهای خود را از ایران خارج کند. قوام‌السلطنه، نخست‌وزیر وقت این را می‌فهمید و با سفر به شوروی تمایل خود را برای نوعی مبادله اعلام کرد. در ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ بود که قرارداد ایجاد یک شرکت نفت مشترک بین دو کشور در برابر خروج ارتش سرخ از ایران بین قوام و سادچیکف امضا شد.

مصطفی فاتح در کتاب «۵۰ سال نفت ایران»، درخواست‌های قوام در نامه وی به سفیر کبیر اتحاد شوروی در ایران را چنین روایت کرده است: روز ۲۶ مارس قضیه ایران در شورای امنیت مطرح گردید. نماینده شوروی اظهار داشت که دولت او در تاریخ ۲۴ مارس تصمیم گرفت که ایران را تخلیه کند و تا شش هفته بعد این تخلیه انجام خواهد یافت و لذا طرح قضیه در شورا دیگر موردی ندارد. وزیر خارجه آمریکا در جواب نماینده شوروی گفت که دولت ایران مطالبی را به شورا اظهار داشته که حاکی از انجام ندادن تعهدات دولت شوروی و نقض پیمان می‌باشد و مشعر بر این است که دولت شوروی در امور داخلی ایران دخالت می‌کند. وزیر خارجه آمریکا اضافه کرد که تا این تاریخ هیچ قراردادی بین دولتین ایران و شوروی منعقد نشده و اگر شده باشد باید دولتین ایران و شوروی مشترکا شورای امنیت را از عقد چنین قراری مستحضر دارند. لهذا پیشنهاد نماینده شوروی که قضیه ایران از دستور خارج شود، بی‌مورد است. نماینده انگلیس هم نظر وزیر خارجه آمریکا را تایید کرد و شورای امنیت با نه رای در مقابل دو رای (شوروی و لهستان) تصمیم گرفت که قضیه ایران در دستور باقی بماند. سپس نماینده مصر پیشنهاد کرد که از نماینده دولت ایران دعوت شود که در جلسه روز بعد شورا حضور به هم رسانده و اظهار دارد که آیا با تعویق مذاکرات شورا درباره ایران موافق است یا نه.

روز بعد نماینده ایران در جلسه شورا حضور پیدا کرد و همین‌که شورا بحث را شروع نمود، نماینده روسیه از جلسه با تعرض خارج شد. نماینده دولت ایران اظهارات نماینده شوروی را دائر به اینکه قراردادی بین دولت او و دولت شوروی منعقد گشته است، تکذیب کرد.

همان روز هم قوام به شورای امنیت اطلاع‌ داد که وضع او از مواقع مراجعت از مسکو هیچ تغییری نکرده و دولت شوروی گذشته از اینکه تقاضای ایران را برای تخلیه قبول نکرده است بر عده ارتش خود در ایران نیز افزوده و تا این تاریخ هم هیچ‌گونه قراردادی چه شفاهی و چه کتبی بین دولتین منعقد نشده است. روز ۲۹ مارس شورا پیامی به استالین و قوام فرستاد و تقاضا کرد که تا چهارم آوریل به شورا اطلاع‌ دهند که آیا قرارداد پنهانی بین آن‌ها برای تخلیه ایران منعقد شده است یا نه.

پس از آخرین تصمیم شورا فرصتی برای شوروی‌ها پیدا شد که حفظ آبرو نموده و کار را به هر نحوی هست خاتمه دهند. لهذا در تاریخ پانزدهم فروردین ۱۳۲۵ موافقتی بین قوام و سادچیکف سفیر شوروی در ایران امضا شد که به عنوان ابلاغیه مشترک در تهران منتشر گردید و به شرح زیر بود:

مذاکراتی که از طرف نخست‌وزیر ایران در مسکو با اولیای دولت جماهیر شوروی سوسیالیستی آغاز و در تهران پس از ورود سفیر کبیر شوروی ادامه یافت و در تاریخ پانزدهم فروردین ۱۳۲۵ مطابق با چهارم آوریل ۱۹۴۶ به نتیجه ذیل رسید و در کلیه مسائل موافقت حاصل گردید.

۱ - قسمت‌های ارتش سرخ از ۲۴ مارس ۱۹۴۶، یعنی یکشنبه چهارم فروردین ۱۳۲۵ در ظرف یک ماه و نیم تمام خاک ایران را تخلیه می‌نمایند.

۲ - قرارداد ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی و شرایط آن از تاریخ ۲۴ مارس تا انقضای هفت ماه برای تصویب به مجلس پانزدهم پیشنهاد خواهد شد.

۳ - راجع به آذربایجان چون امر داخلی ایران است، ترتیب مسالمت‌آمیزی برای اجرای اصلاحات بر طبق قوانین موجوده و با روح خیرخواهی نسبت به اهالی آذربایجان بین دولت و اهالی آذربایجان داده خواهد شد.

طرح قرارداد ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی که در بند دوم ابلاغیه مشترک در آن بحث شده در‌‌ همان تاریخ، یعنی پانزدهم فروردین ۱۳۲۵ از طرف قوام نخست‌وزیر و سادچیکف تنظیم و هر یک ضمن نامه‌ای طرح مزبور را به یکدیگر ابلاغ نمودند. متن نامه‌ قوام به سادچیکف به قرار زیر و نامه سادچیکف خطاب به نخست‌وزیر نیز به‌‌ همان مضمون بود:

«آقای سفیر کبیر

پیرو مذاکرات شفاهی که بین ما به عمل آمده است، محترما به استحضار آن جناب می‌رساند که دولت ایران موافقت می‌نماید که دولتین ایران و شوروی شرکت مختلط ایران و شوروی را برای تجسسات و بهره‌برداری اراضی نفت‌خیز در شمال ایران با شرایط اساسی ذیل ایجاد نمایند.

۱ - در مدت ۲۵ سال اول عملیات شرکت ۴۹ درصد سهام به طرف ایران و ۵۱ درصد سهام به طرف دولت شوروی متعلق خواهد بود و در مدت ۲۵ سال دوم ۵۰ درصد سهام به طرف ایران و ۵۰ درصد سهام به طرف شوروی متعلق خواهد بود.

۲ - منافعی که به شرکت عاید گردد به تناسب مقدار سهام هر یک از طرفین تقسیم خواهد شد.

۳ - حدود اراضی اولی که برای تجسسات اختصاص داده می‌شود،‌‌ همان است که در نقشه‌ای که جنابعالی ضمن مذاکرات در روز ۲۴ مارس به اینجانب واگذار فرموده‌اید به استثنای قسمت خاک آذربایجان غربی که در باختر خطی که از نقطه تقاطع حدود اتحاد شوروی و ترکیه و ایران آغاز و بعد از سواحل شرقی دریاچه رضائیه گذشته تا شهر میاندوآب می‌رسد واقع است- همان طوری که در نقشه مزبور روز چهارم آوریل سال ۱۹۴۶ اضافه تعیین گردیده است. ضمنا دولت ایران متعهد می‌گردد خاکی را که در طرف غرب خط سابق‌الذکر واقع است به امتیاز کمپانی‌های خارجی یا شرکت‌های ایرانی با اشتراک خارجی‌ها یا با استفاده سرمایه خارجی واگذار ننماید.

۴ - سرمایه طرف ایران عبارت خواهد بود از اراضی نفت‌خیز مذکور در ماده ۳ که پس از عملیات فنی دارای چاه‌های نفت و محصول آن قابل استفاده شرکت خواهد گردید و سرمایه طرف شوروی عبارت خواهد بود از هر قبیل مخارج و آلات و ادوات و حقوق متخصصین و کارگران که برای استخراج نفت و تصفیه آن مورد احتیاج خواهد بود.

۵ - مدت عملیات شرکت ۵۰ سال است.

۶ - پس از انقضای مدت عملیات شرکت دولت ایران حق خواهد داشت سهام شرکت متعلق به طرف شوروی را خریداری نماید یا مدت عملیات شرکت را تمدید کند.

۷ - حفاظت اراضی مورد تجسسات و چاه‌های نفت و کلیه تاسیسات شرکت منحصرا به وسیله قوای تامینیه ایران خواهد بود.

قرارداد ایجاد شرکت نفت مختلط شوروی و ایران مزبور که بعدا مطابق متن این نامه عقد می‌شود به مجردی که مجلس شورای ملی ایران تازه انتخاب شد و به عملیات قانونگذاری خود شروع نماید در هر حال نه دیر‌تر از مدت هفت ماه از تاریخ ۲۴ ماه مارس سال جاری برای تصویب پیشنهاد خواهد شد. موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تجدید می‌نماید.

امضا - احمد قوام»

پس از انتشار ابلاغیه و نامه‌های متبادله‌ مذکور ارتش سرخ در موقع مقرر در ابلاغیه مشترک خاک ایران را تخلیه کرد و از آن موقع تا وقتی که ارتش ایران به تبریز وارد شد، احمد قوام بزرگترین بازی سیاسی که در تمام مدت عمر خود کرده بود را نمایش داد.

البته صحیح است که مساعدت ملل متحد و به خصوص کوشش و جدیت آمریکا موجب شد که ارتش سرخ از ایران خارج شود ولی اگر بازی‌های ماهرانه در متعاقب آن نبود احتمال قوی می‌رفت که پیشه‌وری و اعوان او به تدریج استقرار یافته و بالاخره کار منجر به جنگ داخلی و اتلاف نفوس بسیار گردد.

منابع:

۱- روزنامه دنیای اقتصاد، ۲۳ خرداد ۱۳۸۹

۲- قرارداد سادچیکف، طلعت ده پهلوانی، سایت پژوهشکده باقرالعلوم (ع)