تاریخ ایرانی: در روز ۱۹ خرداد ۱۳۵۸ کنفرانس وزیران کشورهای غیرمتعهد در پایتخت سریلانکا در سومین نشست خود عضویت چند کشور از آن جمله ایران، پاکستان و بولیوی را به عنوان اعضای رسمی در جنبش کشورهای غیرمتعهد تصویب کرد.
همزمان با پایان گرفتن جنگ جهانی دوم و استقرار صلح، اردوگاه فاتحان به تدریج به سوی یک همزیستی خصمانه گرایید. دو ابرقدرت بعد از جنگ، آمریکا و شوروی، تجسم همه‌جانبه این سیاست خصمانه بودند که در اروپا، آسیا، آفریقا و حتی در سازمان ملل متحد رویاروی یکدیگر قرار گرفتند. از این رقابت می‌بایست دو بلوک سیاسی- نظامی پدید می‌آمد. یکی در شرق به رهبری مسکو و دیگری در غرب به رهبری واشنگتن. به این ترتیب جهان درگیر جنگ سردی شد که پیامدهای وخیمی به همراه داشت.
نادیده انگاشتن منافع ملل محروم و رعایت نکردن حقوق کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه، موجب ظهور نهضت‌های آزادی‌خواهانه و رشد تشکیلات و سازمان‌های استقلال‌طلبانه شد. موج مبارزات ضد استعماری و رهایی‌بخش قبل از همه، آسیا و خاورمیانه را در بر گرفت و سپس به آفریقا کشیده شد. به این ترتیب فکر تشکیل کنفرانسی متشکل از کشورهای آسیایی و آفریقایی به وجود آمد که پس از یک رشته تحولات موجب پیدایش «جنبش عدم تعهد» شد. عدم تعهد یا «عدم وابستگی»، سیاست رهبران کشورهایی شد که صرف‌نظر از نظام‌ها و ایدئولوژی‌های متفاوت، هدف و آرمان مشترکی را دنبال می‌کردند.
راه رهایی از بلوک‌بندی شرق و غرب
جنبش عدم تعهد در سال ۱۹۶۱ (۱۳۴۰ شمسی) با تلاش رهبرانی چون جواهر لعل نهرو (هند)، احمد سوکارنو (اندونزی) جمال عبدالناصر (مصر) و مارشال تیتو (یوگسلاوی) به عنوان نیرویی که به گفته نهرو «ضد بلوک و نه بلوک» بود، بنیان نهاده شد. نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعد‌ها به غیرمتعهد‌ها معروف شدند در آوریل سال ۱۹۵۵ در کنفرانس باندونگ انجام شد و این کنفرانس نگرانی عمیق خود را از تشنج بین‌المللی و خطر جنگ اتمی اعلام داشت.
در بیانیه کنفرانس باندونگ، از ملت‌ها خواسته شد که در صلح زندگی کنند و به عنوان همسایگان خوب به توسعه همکاری‌های دوستانه بر پایه اصول زیر بپردازند:
۱) احترام به حقوق اساسی و انسانی و احترام به هدف‌ها و اصول منشور سازمان ملل متحد
۲) احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی همه ملت‌ها
۳) به رسمیت شناختن برابری همه نژاد‌ها و برابری همه ملت‌ها صرف‌نظر از کوچکی و بزرگی آن‌ها
۴) خودداری از مداخله در امور داخلی کشورهای دیگر
۵) احترام به حق ملت‌ها در دفاع فردی یا جمعی، منطبق با منشور سازمان ملل متحد
۶) الف- خودداری از به کارگیری نیروهای دفاعی جمعی به منظور خدمت به یک قدرت بزرگ
ب- خودداری از اعمال فشار به هر کشور از سوی کشور دیگر
۷) خودداری از تجاوز یا تهدید به تجاوز یا استفاده از زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشور
۸) حل و فصل همه اختلافات بین‌المللی از طریق صلح‌آمیز از قبیل مذاکره، اجماع، داوری یا حل و فصل حقوقی
۹) ارتقای منافع متقابل و همکاری‌های دو طرفه
۱۰) احترام به عدالت و تعهدات بین‌المللی.
به دنبال این کنفرانس، در سال ۱۹۶۱ و با حمایت فیدل کاسترو و مارشال تیتو در کنفرانسی که در یوگسلاوی سابق برگزار شد، سازمان جنبش عدم تعهد موجودیت خود را اعلام کرد. جنبش غیرمتعهد‌ها ۵۳ عضو از قاره آفریقا، ۳۸ عضو از قاره آسیا، ۲۶ عضو از آمریکای لاتین و یک عضو از اروپا (بلاروس) دارد.
جنبش عدم تعهد این تعریف را از خود به دست می‌دهد: «عدم تعهد نمادی است از جست‌و‌جوی بشر برای صلح و امنیت ملت‌ها و تلاش برای ایجاد یک نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جدید در جهان. عدم تعهد نیرویی حیاتی است برای نبرد علیه امپریالیسم در همه صور و مظاهر آن و همه اشکال سلطه خارجی، عدم تعهد تاکیدی است بر حقوق ملت‌ها برای دنبال کردن استراتژی‌های مستقل خود در جهت عمران و توسعه، مشارکت در حل و فصل مسائل بین‌المللی.» پیروی از سیاست همزیستی مسالمتآمیز، پشتیبانی از جنبش‌های آزادی‌بخش، عدم پیوستگی به هیچ‌یک از پیمان‌های نظامی در چارچوب اختلافات قدرت‌های بزرگ از جمله دیگر سیاست‌های کشورهای غیر متعهد است.
ساختار جنبش عدم تعهد
بنیانگذاران جنبش عدم تعهد و جانشینان بعدی آن‌ها بر این باور بودند که با توجه به تنوع جغرافیایی و ایدئولوژیکی کشورهای عضو، در صورت ایجاد ساختارهای رسمی همچون اساس‌نامه و دبیرخانه داخلی، احتمالاً این جنبش از هم فرو خواهد پاشید، زیرا یک سازمان فراملی متشکل از کشورهایی با ایدئولوژی‌ها و اهداف مختلف هرگز قادر به ایجاد ساختاری اداری و منطقی برای اجرای سیاست‌هایی که مورد توافق کشورهای عضو باشد، نخواهد بود. به همین سبب، نوع منحصر به فردی از ساختار اداری در این جنبش شکل گرفت. بر این اساس، ساختار اداری جنبش عدم تعهد مانند سایر سازمان‌های معمول، چندان دارای سلسله مراتب منطقی و حساب شده نیست و همه کشورهای عضو فارغ از اندازه و اهمیت خود از این فرصت برخوردارند تا در تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری‌های جهانی نقش ایفا کنند.
در این چارچوب، اجلاس سران، مناسبتی است که این جنبش در بالا‌ترین سطح تشکیل جلسه می‌دهد و کشور میزبان ریاست جنبش و مسوولیت‌های مربوط از جمله تلاش برای ارتقای اصول و فعالیت‌های جنبش را از کشور میزبان قبلی برای مدت سه سال تا اجلاس بعدی برعهده می‌گیرد. به این ترتیب ساختار اداری جنبش نیز در مدت ریاست کشور میزبان به این کشور سپرده می‌شود که این وظیفه نیز معمولاً برعهده وزارت خارجه آن کشور قرار می‌گیرد. علاوه بر این، از آنجا که سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد به طور منظم در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با یکدیگر دیدار می‌کنند و بیشتر کارهای خود را در آنجا انجام می‌دهند نماینده دائم کشور رییس جنبش به عنوان وزیر امور عدم تعهد عمل می‌کند. به منظور تسهیل مسوولیت‌های ریاست جنبش تعدادی ساختار با هدف ارتقای هماهنگی میان کشورهای عضو به وجود آمده است که شامل گروه‌های کاری، گروه‌های تماس، کمیته‌های ویژه و سایر کمیته‌های عدم تعهد است.
ایران و پیوستن به جنبش عدم تعهد
ایران به دلیل پیوستن رژیم پهلوی به پیمان نظامی بغداد نتوانست در نخستین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد (بلگراد ۱۹۶۱) حضور یابد و از آن تاریخ به بعد نیز مسئله عضویت ایران در این جنبش مطرح نشد اما با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، انقلا‌بیون معترض به کاپیتالیسم و منتقد کمونیسم رسم بی‌طرفی را در طرفداری از غیرمتعهد‌ها دیدند و درخواست عضویت در این سازمان را ارائه دادند. سه ماه پس از تصویب عضویت ایران در اجلاس وزیران در خرداد ماه ۱۳۵۸، ابراهیم یزدی، وزیر خارجه دولت موقت خروج از پیمان سنتو را اعلام و در سفر به هاوانا در شهریور ۱۳۵۸، با شرکت در اجلاس سران جنبش عدم تعهد رسما پیوستن ایران به این جنبش را اعلام کرد. ابراهیم یزدی سال‌ها بعد روایت ناخرسندی برخی جریانات داخلی از این اقدام را نقل کرد که گفته بودند: «مگر مسلمان می‌تواند "غیرمتعهد" باشد! اسلا‌میت با تعهد همراه است.»
شاید بتوان گفت جنبش عدم تعهد یکی از مهم‌ترین سازمان‌های بین‌المللی است که ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضویت آن درآمده است. پس از تثبیت اوضاع سیاسی کشور از سال ۱۳۶۰، ایران بر حضور خود در این جنبش افزود و این جنبش نیز متقابلا اقدامات مثبتی به سود ایران انجام داد که از آن جمله می‌توان به تلاش برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق، محکوم کردن حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در تیر ۱۳۶۷، حمایت از اجرای قطعنامه ۵۹۸ و سایر موضع‌گیری‌هایی که با سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران انطباق داشته‌اند، اشاره کرد. موضوعاتی چون فلسطین، مخالفت با مذهب‌ستیزی و نژادپرستی، تقاضا برای گشودن بازار کشورهای شمال به روی صادرات کشورهای جنوب از جمله این اقدامات بوده است.
غیرمتعهد‌ها و جنگ ایران و عراق
در سالگرد پیوستن ایران به جنبش عدم تعهد یکی از اعضای همان جنبش (عراق) جنگی هشت ساله با ایران را کلید زد. غیرمتعهد‌ها میدان‌دار شدند تا بلکه آتش جنگ دو همسایه را بخوابانند؛ اولین تلا‌ششان که تشکیل یک کمیته حسن نیت مرکب از نمایندگان دولت‌های کوبا، یوگسلاوی، الجزایر، زامبیا، هند، پاکستان و سازمان آزادی‌بخش فلسطین بود با مخالفت نخست‌وزیر وقت ایران ناکام ماند که در آبان ۱۳۵۹ گفته بود تا وقتی نیروهای عراقی خاک ایران را ترک نکرده‌اند تهران هیچ آتش‌بسی را قبول نخواهد کرد. بعد از گذشت چند روز رییس‌جمهور وقت ایران در نامه‌ای خطاب به سران کشورهای غیرمتعهد خواستار موضع‌گیری آن‌ها در مقابل تجاوز عراق شد. غیرمتعهد‌ها نشست و برخاستشان به گفتن و شنیدن گذشت تا اینکه قرعه فال میزبانی اجلاس سران در سال ۱۳۶۱ را به نام عراق زدند؛ تهران ساز مخالف زد و برای تغییر محل اجلاس جمعا ۳۵۰ ملا‌قات ترتیب داد تا کرسی میزبانی را از عراق به هند منتقل کند.
ایران و غیرمتعهد‌ها بعد از جنگ ۸ ساله
مهم‌ترین اقدام حمایتی جنبش غیرمتعهد‌ها در قبال ایران بعد از جنگ تحمیلی، تلاش برای محکوم نشدن ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود. چنان که در نشست‌های شورای حکام آژانس که به منظور بررسی فعالیت‌های هسته‌ای ایران برگزار می‌شد غیرمتعهد‌ها با موضع‌گیری خود از این شورا خواستند به دور از فشارهای سیاسی به بررسی دقیق وضع تسلیحاتی همه کشورهای عضو بپردازد. این جنبش همچنین در پایان چهاردهمین نشست سران در هاوانا در بیانیه جداگانه‌ای ضمن حمایت از فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران، خواستار پیوستن اسرائیل به معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (اِن‌پی‌تی) شد. هم اکنون ۱۱۸ کشور جهان که تقریباً بیش از دو سوم اعضای سازمان ملل متحد را تشکیل می‌دهند، عضو جنبش عدم تعهد هستند.
منابع:
روزنامه کیهان، ۱۹ خرداد ۱۳۵۸
متحدان غیرمتعهد، روزنامه اعتماد ملی
دانشنامه سیاسی، داریوش آشوری، نشر مروارید
