تاریخ ایرانی: در روز ۵ تیر ۱۲۹۹ میرزا حسن‌خان وثوق‌الدوله رییس‌الوزرای حکومت قاجار، از سمت خود برکنار شد.
میرزا حسن‌خان معروف به «وثوق‌الدوله» پسر میرزا ابراهیمخان معتمدالسلطنه و نوهٔ پسری محمد قوام‌الدوله آشتیانی در فروردین ۱۲۵۴هجری شمسی دیده به جهان گشود. میرزا حسن از هفت سالگی به فرا گرفتن درس فارسی و مقدمات عربی پرداخت و در جوانی در مدرسه مروی قسمتی از فلسفه را نزد شیخ علی نوری و قسمتی از فقه را نزد سیدعبدالکریم لاهیجی فرا گرفت و سپس به آموختن زبان فرانسه و تتبع در ادبیات فارسی پرداخت و علوم ادبی را از میرزا احمد گلپایگانی آموخت.
در تیرماه ۱۲۷۴ شمسی بود که به همراه پدرش که مستوفی آذربایجان بود، نزد ناصرالدین شاه رفت. معلومات و استعداد او در جوانی توجه شاه را به خود جلب کرد و این باعث شد فرمان استیفای آذربایجان و لقب «وثوق‌الدوله» به او داده شود. از این دوره وی نیز در شمار مستوفیان درآمد، با پدرش به همکاری پرداخت و در همین سال‌ها با «دوشیزه مریم»، دختر آصف‌الدوله ازدواج کرد.
همگام با مشروطه و نمایندگی مجلس
وثوق‌الدوله بعد از انقلاب مشروطه حضور مستمری در سیاست داخلی داشت. او از آغاز نهضت، گرایشی به نهضت و اعتقاد به برقراری حکومت پارلمانی داشت و نیز به وسیله برادر خود که منشی مخصوص شاه بود آگاهی‌های بیشتری از روند و پیشرفت نهضت به دست می‌آورد و با این حرکت همراه شده و از سوی صنف بازرگان به نمایندگی تهران انتخاب شد. در نخستین انتخابات هیات رییسه مجلس شورای ملی که در آن صنیع‌الدوله وکیل صنف اعیان به ریاست مجلس شورای ملی برگزیده شد، وثوق هم به عنوان نایب رییس اول مجلس انتخاب شد و تا پایان دوره اول مجلس شورای ملی این مقام را داشت. وی علاوه بر نایب رییسی مجلس، ریاست کمیسیون بودجه و مالیه را هم برعهده داشت و در تنظیم و تصویب برنامه‌های اصلاحی نقشی اساسی ایفا کرد. کمیسیون دارایی در مجلس اول اهمیت خاصی داشت چرا که مسئول جرح و تعدیل حقوق و مستمریها بود. وثوق در دوران ریاست این کمیسیون با دوراندیشی و تدبیر خاصی توانست مبالغ زیادی از مستمری و حقوق افراد و درباریان را کسر کند و در حقیقت تعدیل بودجه را به مرحله اجرا درآورد، البته نقش تقیزاده نیز در این امر بیتأثیر نبود. بعد از استعفای صنیع‌الدوله از ریاست مجلس، وثوق‌الدوله کاندیدای این مقام بود، ولی بیش از سی رأی نیاورد و احتشامالسلطنه به ریاست رسید. پس از به توپ بسته شدن مجلس و آغاز دورۀ استبداد صغیر، وثوق‌الدوله منزوی شد و اوقات خود را بیشتر به مطالعه می‌گذراند اما همچنان ارتباطش را با مشروطه‌خواهان حفظ کرد.
دوران فتح تهران و ریاست بر هیات مدیره موقت
بعد از فتح تهران به دست مشروطه‌خواهان و خلع محمدعلی شاه قاجار از قدرت، هیاتی ۲۰ نفره به نام «هیات مدیره موقت» در کاخ شمس‌العماره شروع بکار کرد، قدرت را در ادارۀ امور کشور به دست گرفت و وثوق‌الدوله به ریاست این هیات برگزیده شد. کمیسیون مزبور تصمیمات زیادی اتخاذ کرد که از آن جمله می‌توان به انتخاب عضدالملک به نیابت سلطنت و تعیین یک هیات وزیران موقت برای گردش کار‌ها و ایجاد نظم در کشور اشاره کرد. کمیسیون عالی از میان خود پنج نفر را انتخاب کرد تا به حساب محمدعلی میرزا رسیدگی و موجبات خروج او را از ایران فراهم نمایند.
وثوق‌الدوله ریاست هیات پنج نفری را عهدهدار شد و همه روزه به اتفاق حکیمالملک، حسینقلی نواب، مشارالسلطنه وثوق‌الدوله در سفارت روس واقع در زرگنده حضور یافته، با محمدعلی میرزا درباره مسائل مبتلابه مذاکره میکردند. چرچیل نایب سفارت انگلیس و بارونوسکی مستشار سفارت روس هم ناظر این گفت‌وگو‌ها بودند. وقتی مذاکرات هیات با محمدعلی میرزا پایان یافت و شاه مخلوع و نزدیکان وی تهران را به قصد روسیه ترک کردند هیات عالی منحل شد و یک هیات مدیره جای آن را گرفت و وثوق‌الدوله ریاست هیات مدیره را عهدهدار گردید و در پی منحل شدن این هیات مدیره موقت به مقام وزیر دادگستری وقت رسید.
انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی پس از فتح تهران به صورت دو درجهای در تمام شهرهای ایران آغاز شد. در این انتخابات وثوق‌الدوله از تهران به نمایندگی مجلس انتخاب شد و در نخستین روزهای اولیه مجلس، وثوق‌الدوله چندین نطق مهم ایراد کرد و از خدمات کلیه کسانی که در راه اعاده مشروطیت مجاهدت کرده بودند سخن گفت و از مجلس خواست تا به آن‌ها لوحه سپاس بدهند. در مهرماه ۱۲۸۸ از طرف مجلس شورای ملی محمدولی خان سپهدار تنکابنی به رییس‌الوزرایی انتخاب شد و پس از چند روز وزیران خود را به مجلس معرفی کرد. در این معرفی وثوق‌الدوله به سمت وزیر عدلیه تعیین شد. این کابینه چهار بار ترمیم شد و در ترمیمهای بعدی سمت وثوق‌الدوله تغییر کرد و به وزارت مالیه منصوب شد. سپهدار پس از یک سال زمامداری در اثر اختلاف با بختیاریها از کار کناره گرفت و عضدالملک، مستوفیالممالک را به ریاست دولت برگزید. در این کابینه وثوق‌الدوله سمتی نداشت. جانشین مستوفی، سپهدار بود و سپهدار در آخرین ترمیم کابینه خود وثوق‌الدوله را به سمت وزارت داخله منصوب کرد. بعد از سپهدار نوبت به صمصام‌السلطنه بختیاری رسید که پنج بار کابینه خود را ترمیم کرد. در تمام پنج نوبت ترمیم میرزا حسن‌خان وثوق‌الدوله وزارت امور خارجه را برعهده گرفت. در این کابینه وثوق‌الدوله علاوه بر مقام وزارت مغز متفکر و کارگردان نایب نخست‌وزیر بود و در تمام جلسات مجلس نظریات دولت را درباره مسائل مملکت تشریح می‌کرد.
در این کابینه دولت روسیه تزاری اولتیماتومی بر مبنای سه اصل به دولت ایران داد و دو روز مهلت برای اجرای آن قائل شد. یکی از اصول اولتیماتوم اخراج مورگان شوستر آمریکایی خزانهدار کل بود. برای بحث و اتخاذ تصمیم درباره این معضل جلسات مجلس شب و روز به صورت علنی و خصوصی تشکیل می‌شد و وثوق‌الدوله پاسخگوی تمام نطقها بود. در آن ایام نطق وطنپرستانه شیخ محمد خیابانی در مردم تأثیر فراوانی کرد به طوری که دستجات مختلف علیه روسیه تظاهرات شدید کردند. سرانجام مجلس از بین خود پنج نماینده انتخاب کرده، به اتفاق هیات دولت اولتیماتوم را پذیرفتند و مجلس نیز منحل شد. در کابینه میرزا محمدعلی‌خان علاءالسلطنه که بلافاصله بعد از صمصام‌السلطنه تشکیل شد کماکان وزارت امور خارجه به عهده وثوق‌الدوله قرار گرفت، ولی پس از چندی در دولت تزلزل ایجاد شد و وثوق وزارت را رها کرده به اروپا رفت. پس از بازگشت از اروپا در کابینه مستوفی به وزارت مالیه انتخاب شد. وثوق‌الدوله در این سمت سازمان جدیدی برای وزارت مالیه طرح و آن را پیاده کرد و تمام مشاغل حساس و کلیدی را به خویشاوندان خود سپرد.
نخست‌وزیر دوران بی‌ثباتی
وثوق‌الدوله اولین بار در سال ۱۲۹۵ هجری شمسی که کشور را بی‌ثباتی فرا گرفته بود از طرف احمدشاه قاجار مأمور تشکیل کابینه شد، در این زمان بین کشورهای انگلیس و آلمان در جنوب ایران بر سر منافع استعماری جنگ در گرفت، که منجر به پیروزی انگلیسی‌ها شد و به خاطر آن مردم زیادی کشته و مجروح شدند. به دستور وثوق‌الدوله در این زمان دوره چهارم مجلس شورای ملی تشکیل شد و تفنگدارانی که در جنوب به کمک انگلیسی‌ها تشکل یافته بودند، منظم‌تر شده و بنام «پلیس جنوب» معروف شدند.
در آن ایام نیروهای نظامی دولت عثمانی بخش عظیمی از ایران را اشغال کرده بودند و قصد حمله به تهران و تصرف آن را داشتند. وزرای مختار روس و انگلیس طی یادداشتی به وزارت امور خارجه قصد خروج خود را از تهران اعلام و توصیه کردند شاه نیز باید تهران را ترک کند. انتشار این خبر موجب شد اصناف و تجار مغازههای خود را تعطیل و در مساجد تهران اجتماع کرده و به حرکت شاه به خارج از تهران اعتراض کنند.
شاه جلسه مشورتی تشکیل داده و نظر استصوابی آن‌ها را جویا شد. هیات مشورتی رأی به ابقاء شاه در تهران داد. وثوق‌الدوله در مقابل اوضاع آشفته آن روز تاب مقاومت نیاورده استعفا داد و احمدشاه، علاءالسلطنه را به رییس‌الوزرایی برگزید و او نیز از زیر بار مسوولیت شانه خالی کرد. مجددا احمدشاه متوسل به وثوق‌الدوله شد و او ناگزیر رییس‌الوزرایی را پذیرفته و کابینه خود را تشکیل داد و وزرای خود را معرفی کرد. در نخستین روزهای زمامداری وثوق‌الدوله کمیتهای به نام «کمیته مجازات» موجودیت خود را اعلام و برنامه خود را اعدام انقلابی خائنین کشور اعلام کرد و مرتبا شبنامههایی در مورد ترور افراد انتشار میداد. قصد این کمیته از بین بردن وثوق‌الدوله و نزدیکان او بود. این کمیته موفق شد در مدت کوتاهی میرزا اسمعیل‌‌خان مدیر انبار غله دولتی، کریم دوانگر تروریست کمیته، منتخبالدوله خزانهدار و کفیل وزارت مالیه، عبدالحمیدخان متین‌السلطنه مدیر روزنامه عصر جدید و میرزا محسن مجتهد معروف و متنفذ تهران و دوست نزدیک وثوق‌الدوله را به قتل برساند.
وثوق‌الدوله مجموعا ۱۱ ماه رییس‌الوزراء بود. وی فرمان انتخابات دوره چهارم را صادر و انتخابات بعضی از شهر‌ها از جمله تهران را آغاز کرد. تقریبا در دوران زمامداری او ۶۵ نفر برای مجلس چهارم انتخاب شدند و در همان ایام نیکلای دوم امپراطور روسیه و پادشاه لهستان از تاج و تخت سلطنت استعفا کرد و اوضاع روسیه دستخوش هرج و مرج انقلاب شد. وثوق‌الدوله هیاتی را به ریاست سیدضیاءالدین طباطبایی مدیر روزنامه رعد برای مذاکره و عقد قرارداد به روسیه فرستاد. این هیات اوضاع روسیه را به ایران گزارش داده و دولت ایران بر مبنای آن گزارشها رویهی خود را نسبت به وضع وجود روسیه اتخاذ کرد. وثوق‌الدوله پس از کنارهگیری از ریاست دولت چندی بی‌کار بود تا در آبان ماه ۱۲۹۶ در کابینه سلطان عبدالمجید میرزا عین‌الدوله وزیر علوم و اوقاف شد، ولی حزب دموکرات آذربایجان به زعامت شیخ محمد خیابانی به عضویت وی و برادرش قوامالسلطنه در کابینه اعتراض کرده، خواستار اخراج آن‌ها از دولت شدند. دولت عین‌الدوله هم پس از دو ماه از کار کناره گرفت. پس از او به ترتیب مستوفیالممالک و صمصام‌السلطنه رییس‌الوزراء شدند تا بار دیگر نوبت به وثوق‌الدوله رسید.
دومین دوره رییس‌الوزرایی و سرکوب کمیته مجازات
در تیرماه ۱۲۹۷ مطبوعات کشور طی مقالاتی که در زمینهی پایان یافتن جنگ جهانگیر اول در روزنامههای خود منتشر میکردند، توجه شاه را به یک دولت قوی و مصمم که بتواند علاوه بر ایجاد نظم و امنیت در مملکت حقوق و خسارات از دست رفتۀ ایران در جنگ را استیفا کند جلب و کم و بیش از یک نخست‌وزیر مقتدر و قوی یاد میکردند. سپس مقالات روزنامهها تبدیل به تشکیل اجتماعات شد و عدهای از روحانیون به رهبری سیدحسن مدرس، حاج آقا جمال و سیدمحمد امامی (امام جمعه تهران) در مرقد حضرت عبدالعظیم شهر ری تحصن اختیار نموده، با تشکیل جلسات و ایراد سخنرانی خواستار عزل صمصام‌السلطنه شدند. دامنه مخالفت با زمامداری صمصام ابعاد گستردهای پیدا کرد. در نتیجه بازار تهران از اصناف و تجار مغازههای خود را تعطیل کرده و شرط بازگشت به شغل خود را عزل صمصام‌السلطنه اعلام کردند. احمدشاه در قبال اجتماعات و تعطیل اصناف در مقابل خواسته آن‌ها سر تسلیم فرود آورد و صمصام‌السلطنه را از رییس‌الوزرایی عزل و وثوق‌الدوله را به جای او نشاند. صمصام برای مبارزه با احمدشاه و اعتراض به عزل خود حکومت نظامی و کاپیتولاسیون و قرارداد لیانازوف را لغو کرده و بنای معارضه با شاه را گذاشت، ولی وثوق‌الدوله به سرعت کابینه خود را تشکیل داد و امور کشور را به دست گرفت.
اولین اقدام وثوق‌الدوله دستگیری کلیه اعضاء کمیته مجازات بود. دادگاه جنایی فورا تشکیل و محاکمه آغاز و حکم لازم صادر شد. در نتیجه چهار نفر از اعضاء کمیته اعدام و بقیه به حبسهای طویل‌المدت محکوم شدند. وی در گام بعدی راه‌های کشور را که پر از راهزن و غارتگر شده بود پاکسازی و امنیت را در بیشتر مناطق برقرار کرد.
در زمان نخست‌وزیری وثوق‌الدوله قیام جنگل به رهبری میرزا کوچک‌خان جنگلی در شمال کشور به وقوع پیوست. با وجود تلاش‌های وثوق‌الدوله، وی در سرکوبی قیام گیلانی‌ها ناموفق بود و این نهضت تا بعد از نخست‌وزیری وی نیز ادامه یافت. وثوق‌الدوله از همان ابتدای نخست‌وزیری برای اینکه بتواند دولت باثباتی داشته باشد از انگلیس‌ها کمک مالی گرفت. در این دوره همچنین ایران برای اولین بار به مجمع جهانی ملل دعوت شد. اما مهم‌ترین کار وثوق‌الدوله در این دوره بستن قرارداد ۱۹۱۹میلادی با دولت انگلستان بود که بر اساس آن ایران به تحت‌الحمایگی این دولت درآمد. گفته می‌شد وثوق‌الدوله برای بستن این قرارداد پول هنگفتی نیز از دولت انگلستان به عنوان رشوه دریافت کرد و به خاطر این خدمتی که برای دولت انگلستان انجام داد تا آخر عمرش در حفظ جان و مال او و کسانش، بیشتر از هر کس دیگر کوشش و حمایت صورت گرفت.
انگلیسی‌ها سعی داشتند او را سال‌ها برای رسیدن به اهداف خود در این پست حفظ کنند، اما سرانجام با کارشکنی روس‌ها و مخالفت زیادی که در داخل با او به خاطر بستن قرارداد ۱۹۱۹میلادی شد و پس از آنکه در جریان کوشش برای تصویب این قرارداد متهم به دریافت رشوه از دولت انگلیس شد، احمدشاه به اجبار او را از نخست‌وزیری برکنار کرد.
از نمایندگی مجلس تا مرگ در سکوت
بعد از آنکه وثوق‌الدوله در تیرماه سال ۱۲۹۹ هجری شمسی از نخست‌وزیری عزل شد، به جای او مشیرالدوله مأمور تشکیل هیات دولت شد، وثوق‌الدوله عازم اروپا شد و سال‌ها در لندن و پاریس بسر برد تا اینکه در ۱۳۰۴ هجری شمسی به ایران بازگشت.
وثوق‌الدوله در خرداد ۱۳۰۶ در کابینه حسن مستوفی به سمت وزیر مالیه تعیین و معرفی شد و در انتخابات دوره ششم مجلس شورای ملی به نمایندگی از تهران انتخاب گردید. در شهریور ۱۳۰۶ در ترمیم کابینه به وزارت عدلیه منصوب شد و دکتر مصدق وکیل مجلس بر صلاحیت او به خاطر امضای قرارداد ۱۹۱۹ ایراد گرفته و او را صالح برای وزارت ندانست. وثوق‌الدوله در پاسخ مصدق نطق مهمی ایراد و به دنبال وی مدرس بیاناتی ایراد کرد.
وثوق‌الدوله در بهمن ماه ۱۳۰۶ از کابینه خارج شد و جای خود را به علی‌اکبر داور داد و چون به نمایندگی انتخاب شده بود به پارلمان رفت. در دوره هفتم بار دیگر از تهران به وکالت رسید و در غالب سفرهای رضاشاه به اطراف کشور او را همراهی می‌کرد. وثوق پس از خاتمه مجلس هفتم وکیل نشد و غالبا در تهران و اروپا به سر میبرد. در ۱۳۱۵ به جای ذکاءالملک فروغی به ریاست فرهنگستان منصوب شد و قریب سه سال در رأس فرهنگستان باقی ماند تا اینکه کندی کار در ۱۳۱۸ موجب برکناری وی شد و وثوق‌الدوله باز به اروپا رفت. وی در ۱۳۲۱ به ایران بازگشت و نامزد سفارت ایران در آمریکا شد، ولی برای او از ترکیه پذیرش رسید که آن را نپذیرفت و به ثبت دادن زمینهای اطراف سلیمانیه پرداخت و با استفاده از قدرت برادرش برای تمام آن‌ها سند مالکیت گرفت.
حسن وثوق‌الدوله که در اواخر عمر حافظه خود را از دست داده بود، در باغ سلیمانیه زندگی می‌کرد تا اینکه سرانجام در بهمن‌ماه ۱۳۲۹ درگذشت. وی را در مقبره خانوادگی واقع در قم دفن کردند و تمام دارایی‌اش میان هفت دختر و یک پسرش تقسیم شد.
منابع:
شرح حال رجال ایران، مهدی بامداد، نشر زوار
وثوق‌الدوله، ابراهیم صفایی، نشر کتاب‌سرا
رهبران مشروطه، ابراهیم صفایی، نشر جاویدان
وثوق‌الدوله، رحمان فتاح‌زاده، پژوهشکده باقرالعلوم
