پس از کناره‌گیری ساعد از نخست‌وزیری مجلس به دکتر مصدق متمایل بود، اما دکتر مصدق قبول این پست را به بازگشت مجدد به مجلس پس از پایان دوره نخست‌وزیری منوط کرد که پذیرفته نشد و مرتضی قلی بیات خواهرزاده دکتر مصدق با توصیه وی و تلاش خود نخست‌وزیر شد.

مرتضی قلی بیات از یک خانواده برجسته بود و سیاستمداری بانفوذ و مالکی بزرگ به حساب می‌آمد. او فرزند حاج عباسقلی‌خان سهم‌‏الملک اراکی، متولد ۱۳۰۶ هـ. ق. تحصیلاتی در حد متوسط داشت، ولی سفرهای متعددی به اروپا کرد. کار اصلی او کشاورزی و ملک‌داری بود. با پدر خود همکاری می‌‏کرد، ولی جاه‏طلبی و غرور او باعث شد به کارهایی سیاسی دلبستگی پیدا کند. وارد احزاب آن زمان شد و سرانجام در دوره‏ چهارم مجلس که در ۱۳۰۰ افتتاح شد، به وکالت رسید. در دوره‏ پنجم نیز وکیل بود. در مجلس مؤسسان اول که در ۱۳۰۴ تشکیل شد، نماینده و نایب‏ رییس مجلس بود.

در اولین کابینه‏ دوران رضاشاه که به ریاست ذکاءالملک فروغی تشکیل شد، به عضویت دولت درآمد و وزیر مالیه شد. عمر این کابینه بیش از شش ماه طول نکشید، ولی بیات مجدداً به نمایندگی مجلس انتخاب گردید و تا پایان دوره‏ سیزدهم مجموعا ده دوره نماینده‏ مجلس شورای ملی بود و در غالب ادوار، نیابت ریاست را برعهده داشت. در دوره‏ سیزدهم کاندیدای ریاست بود، ولی محتشم‏السلطنه اسفندیاری با چند رأی اضافی برای بار چهارم به ریاست مجلس شورای ملی رسید و او نیز نیابت را نپذیرفت. در انتخابات دوره‏ چهاردهم نتوانست کرسی نمایندگی را به دست آورد، ولی علی سهیلی برگزار کننده انتخابات، رضایت او را به نحو دیگری فراهم کرد و به او پست وزارت دارائی داد. پس از سقوط کابینه‏ سهیلی، در دوره‏ نخست‌وزیری ساعد، وزیر مشاور شد. بعد از شهریور ۱۳۲۰، با همکاری سیدمحمدصادق طباطبائی و باقر کاظمی و امان‌الله اردلان و ابراهیم زند به تشکیل حزب مردم همت گماشت. سوابق آزادیخواهی طباطبائی موجب شد که عده‏ زیادی به این حزب گرویدند و با توجه به این نکته که طباطبائی رییس مجلس شورای ملی نیز بود، حزب مزبور در مجلس طرفدارانی پیدا کرد.

پس از سقوط کابینه‏ ساعد، مجلسیان متوجه رجال صدر مشروطه بودند، اقلیت ۵۰ نفری مجلس به لیدری دکتر محمد مصدق، به بیات توجه داشت. وی کابینه را گونه‌ای آرایش داده بود که منافع سیاسیون و احزاب موجود را برآورده کرده و البته دولتی طرفدار غرب باشد. در دوره زمامداری وی، موضوع نفت که به مساله پیچیده تبدیل شده بود، در کانون توجه قرار داشت و همه می‌خواستند رفتار نخست‌وزیر را در این باره ببینند. بیات ضمن اینکه با روس‌ها رفاقت می‌کرد، اما به بولارد انگلیسی وعده داد که «هیچ تغییری در سیاست نفتی دولت داده نمی‌شود».

روز ۱۱ اسفند ۱۳۲۳، مصدق طرحی به قید دو فوریت به مجلس درباره مذاکره با خارجی‌ها پیرامون نفت داد که بیات را نجات داد. بیات البته به روس‌ها نیز وعده می‌داد که امتیازهایی به آن‌ها خواهد داد. او اخراج میلسپو را که خواست روس‌ها و بعضی از سیاستمداران ایرانی بود، عملی کرد. قانون مالیات بر درآمد که از طرف میلسپو وضع شده بود، خشم ثروتمندان را برانگیخته بود. نخست‌وزیر سخت‌گیری نسبت به روزنامه‌ها را تشدید کرد و به همین دلیل از طرف مجلس استیضاح شد. دوستی بیات با چپ‌گرایان با ناراحتی و واکنش جناح راست مواجه شده بود. نخست‌وزیر همچنین در جلسه ۱۰ اسفند ۱۳۲۳ به ژاپن اعلان جنگ کرد. برخی از دانشجویان که مخالف سیاست‌های دولت بودند راهپیمایی کردند و به طرفداری از مصدق شعار دادند و بازاریان نیز در بهارستان به آن‌ها پیوستند. کشته شدن یک دانشجو، شرایط را تیره و تار کرد و مقدمات سقوط دولت بیات فراهم شد. نخست‌وزیر که با مخالفت‌های گوناگون مجلسی‌ها مواجه شده بود، گفت: «رعایت نظر همه آقایان برای کسی که پایبند اصول است بسیار دشوار، بلکه محال است.» او گزارش مشروحی از کارشکنی‌ها ارائه کرد و کار به دادن رای اعتماد کشید. در جلسه رای اعتماد ۴۵ نفر رای به ماندن دادند و ۴۸ نفر ممتنع و مخالف بودند که منجر به سقوط سهام‌السلطان شد.

او در انتخابات دوره اول سنا به سناتوری و نیابت مجلس سنا رسید و در ۱۳۳۱ پس از خلع‏ ید از شرکت سابق نفت، به ریاست هیات مدیره و مدیرعاملی شرکت ملی نفت ایران منصوب شد و تا ۱۳۳۶ در آن سمت بود. در ۱۳۳۶ در ۷۱ سالگی درگذشت.

منابع:

۱- شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران (جلد اول)

۲- وضعیت سیاسی ایران بعد از کنفرانس تهران، سایت پژوهشکده باقرالعلوم (ع)